ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਆਤਮਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤ ਭਾਰਤ ਦਾ ਜਨਮ

ਮੰਦ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਫੰਦਾ ਹੌਲੇ-ਹੌਲੇ ਝੂਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ—ਪਗੜੀ ਸੁਚਜੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ, ਅੱਖਾਂ ਜੱਲਾਦ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਪਰੇ ਕਿਸੇ ਅਣਜਾਣ ਅਫ਼ਕ਼ ‘ਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਜੇਲ੍ਹਦਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਰਹਿਮ ਦੀ ਭਿਖ ਮੰਗਣ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ।

ਉਹ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ—

"ਮੌਤ ਨੂੰ ਡਰ ਕਿਉਂ ਹੋਵੇ? ਅਸੀਂ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਵੰਸ਼ ਹਾਂ।"

ਲੀਵਰ ਡਿੱਗਾ। ਸਰੀਰ ਡਿੱਗਿਆ। ਰੂਹ ਉੱਠ ਗਈ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ—ਇਹ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਲੋਹੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਖ਼ੂਨ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਖੋਹੀ ਗਈ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਸ ਲੰਬੀ, ਸਖ਼ਤ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੌਮ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਕਦਮ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਮੋਰਚੇ ‘ਤੇ ਮਿਲੇ, ਜਿਸਦਾ ਹੁੰਸਲਾ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਬਲਿਦਾਨ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਤਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ—ਸਿੱਖ।

ਸਿੱਖ ਰੂਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਗੀ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਲੋਹੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਤਪੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਵਿਰੋਧ ਕੋਈ ਬਗਾਵਤ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣਾ, ਉਸ ਸਾਹ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਸੀ ਜੋ ਰੱਬ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਉੱਠੀ, ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਾਪਤੋਲ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਇਹ ਪੂਰਾ ਸਮਰਪਣ ਸੀ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਖੇਤ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਘਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਲਈ ਭੇਜੀ। ਗ਼ਦਰੀਏ—ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪਗੜੀਧਾਰੀ ਸਨ—ਵਾਪਸ ਆਏ, ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫਾਂਸੀਘਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਹ ਫਿਰ ਵੀ ਆਏ।

ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੇ ਹੀ ਉਹ ਖ਼ੂਨ ਨਹੀਂ ਪੀਤਾ—ਇਕ ਪੂਰੇ ਕੌਮ ਦਾ ਵਿਵੇਕ ਸੜ ਗਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਅਕਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੰਘਾਸਨ—ਚਾਹੇ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਲੰਡਨ ਦਾ—ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਮਰਦ ਪੁਲਿਸ ਦੀਆਂ ਲਾਠੀਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਨਾਂ ਹੱਥ ਚੁੱਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ, ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰਾਂ ਨੇ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਨੈਤਿਕ ਹੁੰਸਲਾ ਤਲਵਾਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਾਮਰਾਜ ਢਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅੰਕੜੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਮਾਨਦਾਰ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ: ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ 2% ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਭਰੀਆਂ। ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਹੀਂ, ਕਈ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਮਾਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕੇਸ ਆਖ਼ਰੀ ਵਾਰ ਧੋਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ—ਜਾਓ, ਪੰਥ ਦਾ ਨਾਮ ਰੋਸ਼ਨ ਕਰੋ। ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰੋ।

ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸਿਰਫ਼ ਡੰਡੇ ‘ਤੇ ਫਹਿਰਦਾ ਤਿਰੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਹਰ ਆਦਮੀ, ਔਰਤ ਅਤੇ ਬੱਚੇ—ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ, ਸਿੱਖ, ਇਸਾਈ—ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਡਰ ਦੇ ਜੀ ਸਕਣ, ਬਿਨਾਂ ਬੇੜੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲ ਸਕਣ, ਬਿਨਾਂ ਆਗਿਆ ਦੇ ਆਪਣੇ ਰੱਬ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰ ਸਕਣ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਇਹ ਸੀ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ।

ਜਦੋਂ 1947 ਦੀ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇੱਕ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਵਜੋਂ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸਾਹ ਲਈ, ਤਾਂ ਜੋ ਧੁਨੀ ਸੁਣੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਸੀ ਅਣਗਿਣਤ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਉਠਦੀ ਅਰਦਾਸ—ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਿਆ। ਖ਼ਾਲਸੇ ਦੀ ਰੂਹ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ‘ਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲਿਆ—ਇਹ ਉਸਦੀ ਧੜਕਨ ਬਣੀ।