ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਅਣਸੁਣੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ: ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ

ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਪਣਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਾਡਾ ਤਿਰੰਗਾ ਗਰਵ ਨਾਲ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ—ਅਣਗਿਣਤ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸੈਨਾਨੀਆਂ ਦੇ ਬਲਿਦਾਨਾਂ ਲਈ। ਪਰ ਇਸ ਵੀਰਤਾ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ, ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਇੰਨਾ ਅਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਵੱਡਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖ਼ਾਸ ਸਨਮਾਨ ਦਾ ਹੱਕਦਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਕੌਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ, ਬਲਿਦਾਨ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਜਜ਼ਬਾ, ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਣ ਗਿਆ।

ਔਪਨਿਵੇਸ਼ਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਦਯੋਗ ਤਬਾਹ ਕੀਤੇ, ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਕਾਲਾਂ, ਕਤਲੇਆਮਾਂ ਅਤੇ ਨਿਰਦਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਾਅ ਨਾਲ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਤੋੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਸਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਇੱਕ ਐਸੀ ਕੌਮ ਉੱਠੀ ਜਿਸ ਦਾ ਲਹੂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਸਿਆਹੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ 2% ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਬੋਝ ਝੱਲਿਆ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਫਾਂਸੀਘਰ ਅੱਜ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਮ ਫੁਸਫੁਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਤੇਈਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ, ਉਸਦੀ ਬਗਾਵਤ ਉਸਦੀ ਮੂੰਛ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਤਿੱਖੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਉਸਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਏ, ਉਹ ਮੁਸਕਰਾਇਆ, ਇਨਕਲਾਬੀ ਗੀਤ ਗੁੰਗੁਨਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ—ਅਤੇ ਅਸਫਲ ਰਹੇ। ਅਤੇ ਉਹ ਅਕੇਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉੱਨੀ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਗ਼ਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨੌਜਵਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਬਣਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਾਂਸੀਘਰਾਂ ਤੱਕ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਵਿਰੋਧ ਆਪਣੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ।

ਉਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ 1919 ਦੇ ਜਲਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਦਰਦ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ, ਜਦ ਤੱਕ ਉਹ ਅੱਧੀ ਦੁਨੀਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਲੰਡਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਿਆ ਅਤੇ ਮਾਈਕਲ ਓ'ਡਵਾਇਰ—ਜੋ ਉਸ ਕਤਲੇਆਮ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ—ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਭੱਜਿਆ ਨਹੀਂ। ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਬੇਗੁਨਾਹਾਂ ਲਈ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਕਰਤੱਬ ਦੱਸਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਮੀ ਨਾਲ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੋਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸਿੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ—ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਕਰੀਬ 2%—ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲਿਦਾਨ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਬੇਹੱਦ ਵੱਡੇ ਹਨ। ਕੁਖ਼ਿਆਤ ‘ਕਾਲਾ ਪਾਣੀ’ (ਅੰਡਮਾਨ ਦੀ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ) ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 80% ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ 121 ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ 75% ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਗ਼ਦਰ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸੀ, 90% ਤੋਂ ਵੱਧ ਮੈਂਬਰ ਸਿੱਖ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਜਾਂ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਡੀ ਸੀ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਛੱਡ ਕੇ ਬੋਸ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ, ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਫੜੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਮੌਤ ਪੱਕੀ ਹੈ। 1914 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਕਈ ਜਹਾਜ਼ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਭਾਰਤ ਲੈ ਕੇ ਆਏ, ਸਿੱਖ ਉਹ ਸਨ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਪਗੜੀਧਾਰੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਜੁਰਮ ਸੀ—ਝੁਕਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ।

ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਸੁਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਯੋਜਿਤ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਬਾਬਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਨਾਮਧਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ 1850 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਔਪਨਿਵੇਸ਼ਕ ਰਾਜ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ। ਅੰਡਮਾਨ ਦੀ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਡਰਾਉਣੇ ਕੋਠੜੀਆਂ ਵਿੱਚ, ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਖੂਨ-ਰੰਗੇ ਤਖ਼ਤਾਂ ‘ਤੇ, ਬਰਮਾ ਦੇ ਜ਼ਿਲਾਵਤ ਸ਼ਿਵਿਰਾਂ ਵਿੱਚ—ਸਿੱਖ ਨਾਮ ਰਜਿਸਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰੇ ਪਏ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੋਂ ਇੰਨੇ ਡਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਤੀ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ।

ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਾਈ ਸਿਰਫ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਹ ਇਨਸਾਫ਼, ਇਜ਼ਜ਼ਤ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਜ਼ੁਲਮ ਜੀਣ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੀ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰੀ ਕਰਾਂ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਬਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਬਾਅ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਹੇ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਔਪਨਿਵੇਸ਼ਕ ਲਾਲਚ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬੋਝ ਝੱਲਿਆ।

15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਆਈ, ਪਰ ਇਹ ਬਲਿਦਾਨ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਘਰ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਜਿੰਦਗੀਆਂ ਗੁਆਈਆਂ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਲਈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਭਾਰਤ ਦੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਬਣੇ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸਨੂੰ ਔਪਨਿਵੇਸ਼ਕ ਰਾਜ ਨੇ ਭੁੱਖਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸਰਹੱਦਾਂ ‘ਤੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਬਣੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਜੀਮੈਂਟਾਂ ਉਸੇ ਨਿਡਰ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਕੇ ਚੱਲੀਆਂ ਜਿਸ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ੰਜੀਰਾਂ, ਜੇਲ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਫੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੋ ਰੂਹ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਮਰਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਗੁਲਾਮ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।