ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ: ਉਡਨ ਸਿੱਖ ਜਿਸ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ

ਕਾਗਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ, ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਤਮਗਿਆਂ, ਰਿਕਾਰਡਾਂ ਅਤੇ ਦੌੜਾਂ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਮਝਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਨਾ ਦੇਖਣਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ “ਉਡਨ ਸਿੱਖ” ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮੁੰਡਾ ਸੀ—ਜੋ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਦੌੜ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਸਾਲ ਸੀ 1947। ਵੰਡ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ‘ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ, ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸਦੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਗੋਵਿੰਦਪੁਰਾ, ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਚ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਮਿਲਖਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਅਤੇ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਤਲ ਹੁੰਦੇ ਦੇਖਿਆ। ਉਹ ਮੁੰਡਾ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਿਨ ਓਲੰਪਿਕ ਟਰੈਕ ‘ਤੇ ਹਵਾ ਵਾਂਗ ਉਡੇਗਾ, ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੰਗੇ ਪੈਰ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਦੌੜਿਆ—ਸਟਾਪਵਾਚ ਤੋਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਉਸ ਡਰ ਤੋਂ ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ ਜੋ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਪਿਛਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ।

ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਆਇਆ, ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਸੀ—ਭੁੱਖਾ, ਅਨਾਥ, ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਮੋਡਿਆਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਯਾਦਾਂ ਦਾ ਬੋਝ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਾਰੇ, ਕਈ ਵਾਰੀ ਰੇਲਵੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ‘ਤੇ ਸੌਇਆ। ਪਾਣੀ ਵੇਚਿਆ, ਛੋਟੇ-ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ, ਅਤੇ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਚੋਰੀ-ਚਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਕੇ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ—ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਜਿੱਤ ਸੀ—ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼।

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਉਸਦਾ ਦੂਜਾ ਘਰ ਬਣੀ। 1951 ਵਿੱਚ ਉਹ ਫੌਜ ‘ਚ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ—ਕਿਸੇ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਸੱਦੇ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਬਿਸਤਰਾ, ਖਾਣਾ ਤੇ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦਾ ਮੌਕਾ ਸੀ। ਇਥੇ ਹੀ, ਬੈਰਕਾਂ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਕੋਚ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਟਾਂਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਵਰਗੀ ਤੇਜ਼ੀ ਦੇਖੀ। ਸੁਸਤਾਹਟ ਦੀ ਥਾਂ ਸਖ਼ਤ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਨੇ ਲੈ ਲਈ। ਹੁਣ ਦੌੜਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵੰਡ ਦੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਤੋਂ ਭੱਜਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ—ਸਗੋਂ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਬਣਾਉਣਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਕਰੀਅਰ ਆਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 1958 ਦੇ ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਖੇਡਾਂ ‘ਚ ਸੋਨਾ ਜਿੱਤਿਆ—ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਰਤੀ ਪੁਰਸ਼ ਬਣੇ। 1958 ਅਤੇ 1962 ਦੇ ਏਸ਼ੀਆਈ ਖੇਡਾਂ ‘ਚ ਉਸ ਨੇ ਕਈ ਤਮਗੇ ਜਿੱਤੇ, ਅਜੇਹੇ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਏ ਜੋ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੇ। ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਦੌੜ, 1960 ਦੇ ਰੋਮ ਓਲੰਪਿਕ ਦੀ 400 ਮੀਟਰ ਫਾਈਨਲ, ਚੌਥੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਖਤਮ ਹੋਈ—ਬਰਾਂਜ਼ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਪਲ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਚੁੱਕ ਗਈ। ਪਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸੀ—ਉਸ ਨੇ ਟਰੈਕ ਐਂਡ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਕੌਮੀ ਮਾਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

1960 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ 400 ਮੀਟਰ ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਖ਼ਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ—“ਉਡਨ ਸਿੱਖ।” ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਟਿਕਿਆ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਇਹ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫ਼ਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਸੀ: ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਤਮਗਿਆਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਦੌੜਿਆ। ਉਹ ਉਸ ਬੱਚੇ ਲਈ ਦੌੜਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਲਈ ਜਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਬਚੇ-ਖੁੱਚੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨਾਲ ਪੇਟ ਭਰਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਭਾਰਤ ਲਈ ਜੋ 1947 ਦੇ ਘਾਵਾਂ ਤੋਂ ਖੁਦ ਨੂੰ ਜੋੜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਜੀ ਜਿੱਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ—ਉਹ ਸਬੂਤ ਸਨ ਕਿ ਹੌਸਲਾ, ਸਨਕਟ ਨੂੰ ਇੰਧਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਇੱਕ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਬੁੱਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਦੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀ ਦੀ ਸਾਦਗੀ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਨੌਜਵਾਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਹਿੰਦੇ—ਪੈਸੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ, ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦੌੜੋ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ, ਗੋਲਫਰ ਜੀਵ ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ, ਨੂੰ ਗੁਆਇਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸੇ ਸ਼ਾਂਤ ਮਰਿਆਦਾ ਨਾਲ ਸਹਿੰਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਹਰ ਘਾਟਾ ਸਹਿੰਦੇ ਆਏ ਸਨ।

ਜੂਨ 2021 ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਇਆ, ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਗੁਆਇਆ—ਸਗੋਂ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਇਕ ਜੀਊਂਦੇ ਪੁਲ ਨੂੰ ਗੁਆਇਆ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਭ ਤੋਂ ਦਰਦਨਾਕ ਅਧਿਆਇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਯਾਦ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਆਤਮਾ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਟਰੈਕ ‘ਤੇ ਦੌੜਦੇ ਆਦਮੀ ਵਾਂਗ ਅਟੱਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਮੈਦਾਨ ‘ਚ ਤਿਰੰਗਾ ਲਹਿਰਦਾ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ, ਇੱਕ ਮੁੰਡੇ ਨੇ—ਜਿਸ ਨੇ ਕਦੇ ਸੜਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਨੰਗੇ ਪੈਰ ਦੌੜ ਲਗਾਈ ਸੀ—ਸਾਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ਦਿਲ ਨਾਲ ਚੈਂਪੀਅਨ ਬਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਿਲਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦਿਲ ਇੰਨਾ ਵੱਡਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਦਰਦ, ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਾਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਟੱਲ ਇੱਛਾ ਸਮਾ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਉਹ ਸਨ, ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਿਣਗੇ—ਉਡਨ ਸਿੱਖ।