ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ: ਉਹ ਸੁਫ਼ੀ ਕਵੀ ਜਿਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ

ਇਹ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦਿਲੋਂ ਇੱਕ ਗਾਇਕ ਲੰਡਨ ਦੇ ਰੋਇਲ ਐਲਬਰਟ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹ ਲਏ, ਉਹ ਦਰਸ਼ਕ ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਪਰ ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ ਨੇ ਇਹ ਕਈ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੁਥਰੀ ਪੱਗ, ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਕੁੜਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਆਵਾਜ਼ ਜੋ ਜਿਵੇਂ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਭਰਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਗੀਤ ਨਹੀਂ ਗਾਉਂਦਾ, ਉਹ ਪੂਰੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਰੂਹ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਪਾਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਬਜਰਾਵਰ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੋਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੇ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਨਮਿਆ ਸਤਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਜਿਸਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੀ ਹੈ, ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਧੁਨ ਨਾਲ ਪਲਾ ਬੜਾ ਹੋਇਆ। ਕਣਕ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਸਰਸਰਾਹਟ, ਕੋਇਲ ਦੀ ਕੂਕ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸ਼ਬਦ, ਇਹੀ ਉਸਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗੀਤਕ ਪਾਠ ਸਨ। ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਪੜਾਈ ਨੇ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਸਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਸੁਫ਼ੀ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਕੀਤੀ।

ਸਰਤਾਜ ਦਾ ਅਕਾਦਮਿਕ ਸਫ਼ਰ ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਜਿੰਨਾ ਹੀ ਅਦਭੁੱਤ ਹੈ। ਪੀ.ਐਚ.ਡੀ. ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਡਿਪਲੋਮਾ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਕੀਤਾ। ਦੋਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਕੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸੁੰਦਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਲੈਕਚਰਾਰ ਵਜੋਂ ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਕਲਾਸਰੂਮ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ।

ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ “ਸਾਈ” ਨਾਲ ਮਿਲੀ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਗੀਤ ਜੋ ਰੂਹ ਨੂੰ ਛੂਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਕਲਾਸਿਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹ ਕੋਈ ਬਣਾਵਟੀ ਹਿੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਕਵਿਤਾ ਸੀ ਜੋ ਸੁਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਘਲ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਐਲਬਮ ਛੀਰੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਛੱਲੀ ਅਤੇ ਰੰਗਰੇਜ਼ – ਦ ਪੋਇਟ ਆਫ਼ ਕਲਰਜ਼ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਕਲਾਕਾਰ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਗਾਇਕ ਜੋ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਭੀੜਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਪਲਬਧੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਥਾਵਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਕਦੇ ਸੁਣੀ ਨਹੀਂ ਗਈ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਿਡਨੀ ਓਪੇਰਾ ਹਾਊਸ, ਰੋਇਲ ਐਲਬਰਟ ਹਾਲ ਅਤੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਮੁੱਖ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। 2017 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਦ ਬਲੈਕ ਪ੍ਰਿੰਸ ਫ਼ਿਲਮ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਨਿਭਾਇਆ ਅਤੇ ਕਾਨਜ਼ ਫ਼ਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਗਾਇਆ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮੀ ਮੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਭੁੱਲੇ ਅਧਿਆਇ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਣ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ।

ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਕੋਈ ਚਮਕਦਾਰ ਲਾਈਟਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਨਾ ਡਿਜ਼ਿਟਲ ਤਮਾਸ਼ਾ। ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਮਾਈਕ, ਇੱਕ ਹਾਰਮੋਨਿਯਮ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜੀ ਇੱਕ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਡੋਰ। ਉਹਨਾਂ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਤਾਜ ਗਾਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇੱਕ ਸੰਭਾਲਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ, ਇੱਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ। ਉਹ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰੱਬੀ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵੀ, ਵਿਛੋੜੇ ਦੀ ਜੋ ਰੂਹ ਨੂੰ ਚੀਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜੋ ਯਾਦਾਂ ਤੇ ਆਸਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਸਿਰਫ਼ ਨੱਚਣ ਦੇ ਬੀਟਾਂ ਅਤੇ ਖਾਲੀ ਬੋਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ ਅਜੇ ਵੀ ਅਡਿੱਗ ਖੜਾ ਹੈ, ਕਵਿਤਾਮਈ, ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ। ਉਸਦੀ ਕਲਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਨਜ਼ਾਕਤ ਅਤੇ ਬੁਲੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਜੀਵੰਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਲੰਡਨ ਜਾਂ ਵੈਂਕੂਵਰ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਪਰਵਾਸੀ ਸਿੱਖ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅਕਸਰ ਨਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣਾ ਘਰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿਉਂਦਾ ਦੇਖ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਮਰਿਆਦਾ ਨਾਲ ਗਾਇਆ ਹੋਇਆ। ਗੈਰ ਪੰਜਾਬੀ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਇਹ ਇੱਕ ਖਿੜਕੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵੱਲ ਜਿਸਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਸਤਿੰਦਰ ਸਰਤਾਜ ਨੇ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਕਲਾ ਸਥਾਨਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਵੀ। ਬਜਰਾਵਰ ਦੀਆਂ ਧੂੜ ਭਰੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਮੰਚਾਂ ਤੱਕ ਉਸਦਾ ਸਫ਼ਰ ਸਿਰਫ਼ ਨਿੱਜੀ ਜਿੱਤ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਹਰ ਭਾਰਤੀ ਲਈ ਇਹ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਸਾਡਾ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਸੰਗੀਤ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੋਨੇ ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੀ ਰੂਹ ਖੋਹੇ।

ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅੱਧੀ ਗਾਈ, ਅੱਧੀ ਫੁਸਫੁਸਾਈ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਸ਼ੇਰ ਵਿੱਚ ਉੱਠਦੀ ਹੈ, ਤਦ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਤਾਜ, ਤਾਜ, ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਇਸਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪੈਰਿਸ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਦਰਸ਼ਕ ਚੁੱਪਚਾਪ ਉਹ ਤਾਜ ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਰੱਖ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।